Esencja
Czym jest ICF – Międzynarodowa Klasyfikacja Funkcjonowania?
- jest klasyfikacją (tylko i aż), opracowaną przez WHO (która wydała też ICD-10/11),
- służy (przede wszystkim) do opisywania funkcjonowania człowieka – „jak sobie radzi”, a nie tego „co mu jest”,
- jest uzupełnieniem klasyfikacji ICD-10/11, ale jej nie zastępuje; podobnie jak nie zastępuje „typowego” opisu wyników testów psychologicznych (poniżej, powyżej, itd.),
- Przykładowy kod ICF: b117.0 oznacza, że dana osoba nie ma problemów (.0) z funkcjonowaniem intelektualnym (b117).
Dłuższy, ale i tak krótki opis ICF
Klasyfikacja ICF dzieli się na dwie części, z których każda dzieli się na dwa składniki klasyfikacji.
Mamy więc cztery obszary do opisania (cztery składniki klasyfikacji), kolejno:
- (b) funkcje ciała i (s) struktury ciała (to jeden składnik, ale „praktycznie” dwa = dwie dziedziny),
- (d) aktywność i uczestnictwo,
- (e) czynniki środowiskowe,
- czynniki osobowe (których samo ICF nie klasyfikuje, ale z punktu widzenia psychologa, poradni i funkcjonowania człowieka są bardzo ważne, np.: wiek, płeć, nawyki, sposoby radzenia sobie, cechy psychologiczne, itp.)
Klasyfikacja ICF ma charakter zagnieżdżony, czyli możemy korzystać z coraz to niższych poziomów, aby nasz opis był jak najbardziej dokładny. Wersja skrócona to dwa poziomy, a wersja pełna to cztery poziomy (może być ich więcej).
Sam kod według ICF tworzy się według dość prostej zasady (w dużym uproszczeniu). Wyszukujemy w podręczniku ICF co nas interesuje (jaka kategoria), np. dla niepełnosprawności intelektualnej w stopniu lekkim znajdujemy: b117 funkcje intelektualne (oznaczenie b = funkcje organizmu), s110 struktura mózgu ( s = struktury ciała), d163 myślenie (d = aktywność i uczestniczenie), e310 najbliższa rodzina (e = czynniki środowiskowe). Dalej kodujemy na ile problem jest poważny posługując się skalą – te „cyferki” to kwalifikatory:
- 0 = brak problemu (w opisie słownym, np.: żaden, nieobecny, nieistotny, …) 0-4%
- 1 = nieznaczny problem (niewielki, mały, …) 5-24% (obecny przez mniej 25% czasu)
- 2 = umiarkowany problem (średni, spory, …) 25-49% (obecny przez mniej niż 50% czasu)
- 3 = znaczny problem (wielki, silny, …) 50-95% (obecny przez ponad 50% czasu)
- 4 = skrajnie duży problem (zupełny, …) 96-100% (obecny przez ponad 95% czasu)
- 8 = nie określony
- 9 = nie dotyczy
Skala ta w założeniu jest taka sama dla wszystkich dziedzin i kategorii, ale w praktyce dopiero badania naukowe mają określić co tak naprawdę ma oznaczać każde z tych określeń / cyfr (por. Załączniku 1; na końcu).
Wracając do przykładu z niepełnosprawnością intelektualną będziemy mieli zatem: b117.2 = funkcje intelektualne na poziomie niskim i podobnie zakodowane kolejno: s110.8 = struktury mózgu nie określony problem (ew. 9 = nie dotyczy), d163.2 = myślenie na poziomie niskim i e310+2 = średnie wsparcie od najbliższej rodziny. Tyle w ramach dużego uproszczenia.
Niektóre osoby zaintryguje może „+” przy e310, który oznacza skalę dodatnią i jest wyłącznie dostępny dla „e. czynniki środowiskowe”. Dokładniej:
- dla „(b) funkcje ciała”, mamy tylko jeden kwalifikator ze skalą ujemną, czyli jedną „ocenę” którą już znamy (od 0 do 4 oraz 8 i 9),
- dla „(s) struktury ciała”, mamy dwa kwalifikatory: pierwszy który już znamy (tylko ujemna skala), ale też możemy skorzystać z drugiego, dokładniejszego o wartościach: 0 (brak zmian), 1 (zupełny brak), 2 (brak części), 3 (dodatkowa część), 4 (nieprawidłowe wymiary), 5 (brak ciągłości), 6 (niewłaściwa pozycja), 7 (zmiany jakościowe w strukturze, w tym gromadzenie płynu), 8 (nie określone), 9 (nie dotyczy); zapisujemy, kodujemy oba kwalifikatory bez odstępu np. sAAA.32 = bardzo duże (3) upośledzenie danej struktury, przez brak jej części (2); sprawą otwartą jest na ile Poradnia, a już szczególnie sam psycholog jest przygotowany (ma kompetencje) do tworzenia takiego opisu, nawet opierając się na dokumentacji medycznej,
- dla „(d) aktywność i uczestnictwo”, mamy skalę „ocen” którą już znamy (od 0 do 4 oraz 8 i 9), ale oprócz pierwszego kwalifikatora „wykonanie” (jak sobie z danym obszarem radzi w środowisku w którym funkcjonuje na co dzień) mamy możliwość zakodować też „zdolności” (jak sobie radzi w sprzyjającym środowisku, ale bez pomocy; „potencjał”), np. d163.32 = myślenie na bardzo niskim poziomie (3) ale w sprzyjających warunkach na niskim (2); nie musimy kodować drugiego kwalifikatora, wystarczy pierwszy (wykonanie); przy czym idąc za tokiem myślenia autorów klasyfikacji to tak naprawdę wyniki, które uzyskuje psycholog w gabinecie to bardziej drugi kwalifikator = zdolności, niż pierwszy = wykonanie (o którym wnioskować możemy analizując wytwory ze szkoły, domu),
- dla „(e) czynniki środowiskowe”, mamy tylko jeden kwalifikator o znanej już nam skali „ocen” (od 0 do 4 oraz 8 i 9), ale wyjątkowo mający też możliwość zapisania ułatwień, czyli skali dodatniej, np. e310.2 = poziom funkcjonowania najbliższej rodziny jest umiarkowaną barierą (trudnością), a e310+2 = poziom funkcjonowania najbliższej rodziny jest umiarkowanym ułatwieniem.
Co prawda dodatnią skalę mamy tylko dla (e) ale także przy innych składnikach klasyfikacji możemy wykazywać aspekty pozytywne, np. że myślenie co prawda na 1 = poziomie poniżej przeciętnej (negatywny aspekt), ale pamięć już na 0 = przeciętny poziom (pozytywny aspekt, „silna strona”).
ICF jest klasyfikacją, więc przede wszystkim klasyfikuje, porządkuje, ułatwia przekazywanie i przetwarzanie danych. Na podstawie informacji z orzeczenia z poradni psychologiczno-pedagogicznej powinniśmy być w stanie stworzyć opis danej osoby według kodów ICF. Podobnie mając gotowy opis danej osoby za pomocą samych kodów ICF można stworzyć opis słowny funkcjonowania danej osoby; może niezbyt rozbudowany, np. nie będziemy wiedzieć, dlaczego najbliższa rodzina w umiarkowanym stopniu utrudnia funkcjonowanie dziecka.
Praktyczne implikacje (Załącznik 1)
Choć skala (0 do 4) jest jedna dla wszystkich kategorii to dla poszczególnych kategorii kwalifikatory mogą być różnie definiowane przez różnych specjalistów. Upraszczając, np.: b117.3 (funkcje intelektualne z kwalifikatorem 3 = bardzo niski), ktoś może odczytać jako „odpowiednik” niepełnosprawności intelektualnej w stopniu lekkim, ktoś inny w stopniu umiarkowanym; a ktoś inny stwierdzi, że co prawda b117 dotyczy też niepełnosprawności intelektualnej, ale nie w znaczeniu „ilorazu”/stopnia.
Z problemem tym zmierzyli się już niektórzy badacze i praktycy, np. w odniesieniu do dzieci ze spektrum autyzmu (por. Aljunied, Frederickson, 2014). Propozycje w oparciu o Aljunied, Frederickson, 2014, s. 385, Tabela 2, d1 Uczenie się, d130 Radzenie sobie:
- 0 = brak problemu: dziecko radzi sobie spontanicznie,
- 1 = nieznaczny problem: problem obecny przez mniej niż 25% czasu; dziecko samo naśladuje, ale kiedy jest kierowane/prowadzone przez innych (nie spontanicznie),
- 2 = umiarkowany problem: problem obecny przez mniej niż 50% czasu; dziecko potrzebuje słownych zachęt/pokierowania, aby naśladować, wykonać zadanie,
- 3 = znaczny problem: problem obecny przez ponad 50% czasu; dziecko wymaga fizycznych wskazówek i wielu powtórzeń (lub dużo czasu),
- 4 = „Zupełny” problem / skrajnie duży: problem obecny przez ponad 90% czasu; dziecko angażuje się tylko w powtarzające się albo auto-stymulujące zachowania.
Schemat powtarza się dla innych umiejętności, ale np. „0” dla d230 = radzi sobie z codziennymi aktywnościami bez pomocy (stosownie do wieku), zaś dla d335 „0” = używa szerokiego wachlarza gestów (nakazujących, opisujących) i niektórych niewerbalnych wskazówek, np. pocieranie oczu, aby pokazać, że jesteśmy zmęczeni (za: Aljunied, Frederickson, 2014, s. 385).
Autor tego opracowania twierdzi, że kodowanie ICF nie zastępuje informacji np. dotyczącej poziomu inteligencji. Osoba może być niepełnosprawna intelektualnie w stopniu lekkim, ale w związku z tym – w jej środowisku – może doświadczać codziennie znacznych (3) problemów. Ten sposób rozumienia ICF wydaje się być nadrzędny – jest to w końcu diagnoza funkcjonalna.
Z drugiej strony bardzo „kusząca” jest myśl, aby do czasu opracowania jednego, spójnego systemu interpretacji wydać „rekomendacje” nawiązujące do tak popularnej skali: przeciętny, poniżej/powyżej, niski/wysoki, b. niski/wysoki. Takie „rekomendacje” mogłyby prezentować się np. jak poniżej:
- 0 = przeciętny poziom,
- 1 = poniżej przeciętnej,
- 2 = niski (niepełnosprawność intelektualna w/s niskim),
- 3 = bardzo niski (niepełnosprawność intelektualna w/s umiarkowanym i znacznym),
- 4 = niepełnosprawność intelektualna w stopniu głębokim, czy brak, niewykształcona, zniszczona funkcja lub struktura.
Chociaż na gruncie praktycznych te „wytyczne” wydają się „mieć sens”, to jednak – zdaniem autora tego opracowania – próba ich (mechanicznego) stosowania doprowadzi do degradacji i wypaczenia istoty całej klasyfikacji funkcjonalnej (ICF) – sprowadzając ją do zbędnego, „cyferkowego” balastu. Upraszczając – ICF ma opisywać codzienne funkcjonowanie osoby a nie jej wynik w narzędziu psychometrycznym! (ten opisujemy oddzielnie, nie kodujemy w ICF)
= koniec Załącznika 1 =
Obecnie w języku polskim dostępna jest klasyfikacja ICF dla dorosłych. W języku angielskim można także zapoznać się z jej wersją dla dzieci i młodzieży (ICF-CY).
Klasyfikacja ICF on-line w j. angielskim:
http://apps.who.int/classifications/icfbrowser/
Polska wersja ICF dostępna jest do pobrania pod adresem:
http://apps.who.int/iris/bitstream/handle/10665/42407/9241545429_pol.pdf
Angielska wersja ICF CY (dzieci i młodzieży) dostępna jest do pobrania pod adresem:
http://apps.who.int/iris/bitstream/handle/10665/43737/9789241547321_eng.pdf
Można skorzystać z przygotowanych narzędzi ułatwiających naukę tworzenia opisów dla danej niepełnosprawności czy jednostki z ICD-10/11.
Można zapoznać się z akapitem o ICF a ICD-11 we wpisie o ICD-11.
